در تاریخ پرفرازونشیب ادبیات معاصر افغانستان، صالح‌محمد خلیق (۱۳۳۴–۱۴۰۴) به‌عنوان شاعر، پژوهشگر، و روشنفکری بومی از ولایت بلخ، نقشی بی‌بدیل در حفظ حافظه فرهنگی و بازسازی هویت ملی ایفا کرد. او که خود را «حافظ حافظه تاریخی ملت» می‌دانست، با شعر، پژوهش، و فعالیت‌های فرهنگی، صدای مقاومت در برابر بحران‌های اجتماعی و سیاسی افغانستان شد. در بستری که تحولات افغانستان، از جنگ و مهاجرت تا تسلط طالبان، فرهنگ و هویت را تهدید می‌کرد، خلیق با تعهد به زبان فارسی و ارزش‌های انسانی، میراثی ماندگار برجای گذاشت.
زندگی‌نامه: از مزارشریف تا قله‌های ادب
صالح‌محمد خلیق در سال ۱۳۳۴ شمسی در شهر مزارشریف، قلب تمدن تاریخی بلخ، زاده شد. او تحصیلات خود را در رشته ادبیات فارسی در دانشگاه بلخ آغاز کرد و سپس کارشناسی ارشد را در دانشگاه پیام نور ایران به پایان رساند. از دهه ۱۳۵۰، همزمان با کار در کارخانه کود شیمیایی مزارشریف، فعالیت‌های ادبی خود را شروع کرد و به‌سرعت به چهره‌ای برجسته در محافل فرهنگی تبدیل شد.
در دهه‌های پرآشوب ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰، خلیق با تأسیس انجمن نویسندگان بلخ در سال ۱۳۶۹، گامی بزرگ در راستای مقاومت فرهنگی برداشت. این انجمن به کانونی برای نویسندگان، شاعران، و روشنفکران شمال افغانستان بدل شد و تا پایان عمر خلیق، تحت رهبری او فعالیت کرد. او در ۷ اسد ۱۴۰۴، در حادثه‌ای رانندگی در مزارشریف درگذشت، اما میراث او همچنان الهام‌بخش نسل‌های نو است.
شعر خلیق: آمیزه‌ای از سنت و نوگرایی
شعر صالح‌محمد خلیق پلی میان سنت‌های کلاسیک شعر فارسی و نوگرایی مدرن است. او با زبانی پالوده، آهنگین، و پرتصویر، مضامینی چون هویت بلخی، مقاومت، عشق، و دردمندی اجتماعی را به تصویر کشید. بلخ در شعر او نه‌تنها یک جغرافیا، بلکه نمادی از تمدن، تاریخ، و حسرت شکوه ازدست‌رفته است. مجموعه‌های در بامیانِ قلب منی و بر پای راه ابریشم نمونه‌هایی درخشان از تصویرپردازی جغرافیایی-فرهنگی او هستند.
خلیق با نگاهی عارفانه و فلسفی، عشق را نیروی تحول‌آفرین هستی می‌دانست و با واژگانی چون «آفتاب»، «کوه»، و «ستاره»، مفاهیم عمیق انسانی را به خواننده منتقل می‌کرد. در عین حال، شعر او بازتاب‌دهنده دردهای جمعی بود. مجموعه‌های سوگ‌نامه گل سرخ و از زخم‌های تازه، با زبانی فخیم اما مردمی، مصائب جنگ، مهاجرت، و بی‌عدالتی را روایت می‌کنند.
از آثار شعری برجسته او می‌توان به سلام به آفتاب، کاج بلند سبز، از اوج‌های آبی، یک آسمان ستاره، آخرین مرز بی‌کرانی، هیجان جان، سخن عشق، در قحط‌سال عاطفه، و به ره‌گذار غچی‌ها اشاره کرد. این آثار، شعر خلیق را در سنت شعر مقاومت افغانستان قرار می‌دهند که پس از دهه ۶۰ خورشیدی، در پاسخ به بحران‌های سیاسی و اجتماعی رشد کرد.
پژوهش‌های خلیق: بازسازی هویت بلخ
صالح‌محمد خلیق تنها شاعر نبود؛ او پژوهشگری پرتلاش بود که معتقد بود شناخت تاریخ و فرهنگ محلی، کلید بازسازی هویت ملی است. آثار پژوهشی او، که با روش‌های اسنادی، میدانی، و گفت‌وگو با نسل‌های پیشین تدوین شده‌اند، گنجینه‌ای از تاریخ و فرهنگ بلخ را حفظ کرده‌اند.
از مهم‌ترین آثار پژوهشی او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• جشن‌های آریایی (بلخ، ۱۳۷۰)
• عقاب (تهران، ۱۳۷۵)
• فریاد آزادی: نگرشی بر سروده‌های علامه سید اسماعیل بلخی (بلخ، ۱۳۸۴)
• تاریخ ادبیات بلخ از کهن‌ترین روزگاران تا اوایل سده بیست‌ویکم (کابل، ۱۳۸۷)
• تاریخ روزنامه‌نگاری بلخ (تهران، ۱۳۸۹)
• آهنگ کیانی (کابل، ۱۳۹۲)
• آیینه در آیینه: نقد و نظر (کابل، ۱۳۹۴)
• ساحه‌های باستانی و بناهای تاریخی بلخ (تهران، ۱۳۹۴)
• تأثیر شاهنامه بر شعر مقاومت افغانستان (تهران، ۱۳۹۵)
• نشانه‌های شکوه گذشته بخدی (بلخ، ۱۳۹۷)
• جاذبه‌های گردشگری بلخ (کابل، ۱۳۹۹)
• پیام‌آور روشنایی و مهر (بلخ، ۱۴۰۰)
این آثار نه‌تنها تاریخ ادبی و فرهنگی بلخ را ثبت کردند، بلکه به احیای گفتمان هویت‌محور در افغانستان کمک کردند.
فعالیت‌های فرهنگی و رسانه‌ای
خلیق از سال ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۹ ریاست اداره اطلاعات و فرهنگ ولایت بلخ را بر عهده داشت. در این دوره، او پروژه‌های فرهنگی ماندگاری مانند تأسیس کتابخانه‌های عمومی، حمایت از انجمن‌های هنری، و بازسازی اماکن تاریخی را پیش برد. همچنین، به‌عنوان مدیر مسئول و سردبیر نشریات ام‌البلاد، بیدار، و کیان، بستری برای گفتمان فرهنگی و نقد اجتماعی فراهم کرد.
خلیق با حضور در همایش‌های بین‌المللی در ایران، تاجیکستان، هند، فرانسه، لهستان، ترکیه، و آمریکا، نماینده‌ای شایسته برای فرهنگ افغانستان بود. عضویت او در کانون‌های فرهنگی مانند کانون مولانا، ناصرخسرو، و انجمن امیرعلی‌شیر نوایی، نشان‌دهنده تعهد او به دیپلماسی فرهنگی بود.
جمع‌بندی
صالح‌محمد خلیق، شاعر، پژوهشگر، و روشنفکر بلخی، با تلفیق هنر، دانش، و تعهد اجتماعی، به نمادی از مقاومت فرهنگی در افغانستان تبدیل شد. آثار ادبی و پژوهشی او، از شعرهای عاشقانه و حماسی تا مطالعات عمیق تاریخی، گنجینه‌ای برای بازاندیشی هویت ملی است. در دورانی که افغانستان همچنان با چالش‌های سیاسی و فرهنگی دست‌وپنجه نرم می‌کند، میراث خلیق راهنمایی برای نسل‌های آینده است که در پی احیای فرهنگ و هویت خویش‌اند.
